در قلب فلسفه طب سنتی ایران، مفهومی به نام “مزاج” قرار دارد که اساس درک سلامت و بیماری است. بر اساس متون ارائه شده، مزاج یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه یک “کیفیت و حالت” مشخص است که از تعامل و آمیختن عناصر متضاد با یکدیگر به وجود می‌آید. به زبان ساده‌تر، همان‌طور که از ترکیب آب سرد و آب گرم، آب ولرم به دست می‌آید، از برهم‌کنش کیفیت‌های بنیادین در طبیعت و بدن انسان، مزاج شکل می‌گیرد.

۱. ارکان چهارگانه (عناصر اصلی): ستون‌های تشکیل‌دهنده جهان

طب سنتی معتقد است که تمام موجودات در جهان هستی، از جمله بدن انسان، از چهار عنصر اصلی یا “عناصر چهارگانه” تشکیل شده‌اند. این عناصر، اجزای اولیه و سازنده همه چیز هستند:

1. عنصر سنگین: خاک (Earth)

2. عنصر سنگین: آب (Water)

3. عنصر سبک: هوا (Air)

4. عنصر سبک: آتش (Fire)

این عناصر صرفاً معادل فیزیکی خود نیستند، بلکه هر یک نماینده مجموعه‌ای از کیفیت‌ها و ویژگی‌ها هستند.

۲. کیفیات چهارگانه (ویژگی‌های بنیادین)

هر یک از این عناصر چهارگانه، دارای دو کیفیت از چهار کیفیت اصلی زیر هستند:

• گرمی (Hotness)

• سردی (Coldness)

• خشکی (Dryness)

• رطوبت یا تری (Wetness)

ترکیب این کیفیت‌هاست که طبع یا مزاج هر عنصر را مشخص می‌کند.

۳. جدول ارتباط عناصر و کیفیات

بر اساس متن کتاب، ارتباط مستقیم بین عناصر و کیفیات به شرح زیر است:

نکته کلیدی: مزاج یک انسان، گیاه یا حتی یک شیء، از برآیند درصد ترکیب این چهار عنصر و کیفیات همراه آن‌ها به وجود می‌آید.

۴. از عناصر تا مزاج انسان: مفهوم تعادل

وقتی این عناصر با هم ترکیب می‌شوند، مزاج کلی بدن یا یک عضو خاص را به وجود می‌آورند. در این میان، دو مفهوم اساسی وجود دارد:

1. مزاج معتدل: حالتی که در آن، کیفیت‌های چهارگانه (گرمی، سردی، خشکی، رطوبت) به نسبت متعادل و برابر در بدن وجود دارند. این حالت، نماینده سلامتی کامل است.

2. مزاج نامعتدل: وضعیتی که در آن، یک یا دو کیفیت بر سایرین غلبه پیدا کرده و از حد تعادل خارج شده‌اند. برای مثال، اگر گرمی و خشکی در بدن افزایش یابد، گفته می‌شود فرد دچار “غلبه صفرا” شده است. این عدم تعادل، زمینه‌ساز بروز بیماری‌هاست.

بر اساس این چهار کیفیت، چهار مزاج اصلی در انسان تعریف می‌شود:

• صفراوی (گرم و خشک): غلبه عنصر آتش

• دموی (گرم و مرطوب): غلبه عنصر هوا

• بلغمی (سرد و مرطوب): غلبه عنصر آب

• سوداوی (سرد و خشک): غلبه عنصر خاک

۵. عواملی که مزاج را تغییر می‌دهند

همانطور که در متن اشاره شده، مزاج یک پدیده ثابت و بدون تغییر نیست. عوامل متعددی می‌توانند مزاج ذاتی (جبلی) یک فرد را به طور موقت یا دائم تغییر دهند:

• موقعیت جغرافیایی و آب و هوا: مزاج افراد در مناطق گرم و خشک با مناطق سرد و مرطوب متفاوت است.

• سن: مزاج در جوانی گرم‌تر و در پیری سردتر می‌شود.

• جنسیت: مزاج مردان به طور کلی گرم‌تر و خشک‌تر از زنان است.

• تغذیه: هر ماده غذایی مزاج خاص خود را دارد و می‌تواند مزاج بدن را تغییر دهد.

• شغل و فعالیت‌های جسمانی: نوع فعالیت روزانه بر کیفیت‌های بدن تأثیر مستقیم دارد.

• حالات روحی و روانی: عواملی مانند استرس، غم و شادی می‌توانند مزاج را تحت تأثیر قرار دهند.

نتیجه‌گیری: شناخت مزاج، کلید سلامتی

اگر انسان‌ها طبیعت اطراف و مزاج خود را بهتر بشناسند و زندگی خود را با آن هماهنگ کنند، به ندرت دچار بیماری می‌شوند. مفهوم مزاج به ما می‌آموزد که سلامتی در “تعادل” است. هر چیزی، از یک ماده غذایی گرفته تا یک فصل سال یا یک حالت روحی، می‌تواند این تعادل را بر هم بزند. هدف اصلی طب سنتی، تشخیص مزاج ذاتی فرد، شناسایی عدم تعادل‌های به وجود آمده، و در نهایت بازگرداندن بدن به حالت “مزاج معتدل” از طریق اصلاح رژیم غذایی، سبک زندگی و استفاده از داروها و گیاهان متناسب با طبع فرد است.