اسپند نخودی: دود معطر سنت و باور، خواص و هشدارهای مهم

اسپند (با نام علمی Peganum harmala)، که با نام‌های دیگری چون سپند، حرمل، اسپند نخودی، یا علف سوری نیز شناخته می‌شود، گیاهی است علفی، چندساله و خودرو از تیره نیتراریاسه (Nitrariaceae). این گیاه بومی مناطق استپی و بیابانی آسیای مرکزی، خاورمیانه (از جمله ایران)، شمال آفریقا و جنوب اروپا است. “اسپند نخودی” به دانه‌های کوچک، گرد و قهوه‌ای تیره تا سیاه رنگ این گیاه اطلاق می‌شود که اندازه‌ای شبیه به نخود کوچک دارند. اسپند از دیرباز در فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف، به‌ویژه در ایران و کشورهای همسایه، جایگاه ویژه‌ای داشته و بیشتر به دلیل دود کردن دانه‌های آن برای دفع چشم زخم، انرژی‌های منفی و ضدعفونی کردن محیط شناخته شده است. بوی تند، نافذ و بسیار مشخصی که از سوختن دانه‌های اسپند متصاعد می‌شود، برای بسیاری یادآور آیین‌ها و مراسم سنتی است. طبع اسپند در طب سنتی ایران گرم و خشک در درجه بالا (معمولاً درجه سوم یا چهارم) ذکر شده است.

خواص و کاربردهای سنتی و آیینی اسپند نخودی:

اسپند بیش از آنکه به عنوان یک گیاه دارویی خوراکی مطرح باشد، به عنوان یک عنصر آیینی و دودکردنی با خواص زیر شناخته می‌شود:

1. دفع چشم زخم و انرژی‌های منفی (مهم‌ترین کاربرد سنتی):

   • باور عمومی بر این است که دود کردن اسپند، به‌ویژه همراه با خواندن دعاها و اوراد خاص، می‌تواند چشم بد، حسادت و نیروهای منفی را از افراد، منازل و محیط کار دور کند. صدای ترکیدن دانه‌های اسپند هنگام سوختن نیز در این باور بی‌تأثیر نیست.

2. ضدعفونی و پاک‌سازی محیط:

   • در طب سنتی، دود اسپند را برای ضدعفونی کردن هوا، به‌ویژه در زمان شیوع بیماری‌های واگیردار یا برای پاک‌سازی فضاهای آلوده به کار می‌برده‌اند. هرچند تحقیقات علمی مدرن در این زمینه محدود است، اما برخی ترکیبات موجود در اسپند دارای خواص ضد میکروبی هستند که ممکن است این باور سنتی را تا حدی توجیه کند.

3. خوشبوکننده هوا (به شیوه سنتی):

   • بوی خاص و تند اسپند، اگرچه برای همه خوشایند نیست، اما توسط بسیاری به عنوان یک رایحه سنتی و پاک‌کننده فضا تلقی می‌شود.

4. کاربردهای دارویی سنتی (با احتیاط و هشدار جدی):

   • ضد انگل (کرم‌های گوارشی): در گذشته از مقادیر بسیار کم و با احتیاط فراوان برای دفع کرم‌های روده‌ای استفاده می‌شده است (امروزه به دلیل سمیت توصیه نمی‌شود).

   • قاعده‌آور: به عنوان محرک قاعدگی در موارد تأخیر آن به کار می‌رفته (بسیار خطرناک و با ریسک سقط جنین).

   • افزایش‌دهنده شیر (با احتیاط): در برخی منابع سنتی به این خاصیت اشاره شده، اما به دلیل سمیت بالقوه، استفاده از آن توصیه نمی‌شود.

   • تسکین دردهای روماتیسمی و سیاتیک (موضعی): روغن اسپند یا ضماد آن به صورت موضعی برای کاهش درد استفاده می‌شده است.

   • درمان برخی بیماری‌های پوستی (موضعی): به صورت موضعی برای اگزما و برخی عفونت‌های قارچی پوستی کاربرد داشته است.

   • آرام‌بخش و خواب‌آور (در دوزهای بسیار پایین و با ریسک بالا): به دلیل وجود آلکالوئیدهای هارمالا، دارای اثرات آرام‌بخشی است، اما مصرف آن برای این منظور بسیار خطرناک است.

   توجه بسیار بسیار مهم: ترکیبات فعال موجود در اسپند (به‌ویژه آلکالوئیدهای هارمالا مانند هارمین، هارمالین و تتراهیدروهارمین) بسیار قوی و سمی هستند. مصرف خوراکی اسپند یا فرآورده‌های آن اکیداً توصیه نمی‌شود و می‌تواند منجر به عوارض جانبی شدید و حتی مرگ شود. کاربردهای دارویی ذکر شده صرفاً جنبه تاریخی و سنتی داشته و نباید بدون نظارت متخصص طب سنتی بسیار مجرب و آگاه به خطرات آن، مورد استفاده قرار گیرد.

روش‌های سنتی استفاده از اسپند (عمدتاً دود کردن):

1. دود کردن اسپند برای دفع چشم زخم و پاک‌سازی:

   • روش سنتی: مقداری دانه اسپند نخودی (یک مشت کوچک) را در یک ظرف مقاوم به حرارت مانند اسپند دودکن فلزی، یا حتی یک قاشق فلزی بزرگ که روی شعله گاز یا ذغال داغ گرفته شده، می‌ریزند.

   • دانه‌ها پس از گرم شدن شروع به ترکیدن و دود کردن می‌کنند. دود حاصله را در اطراف سر افراد، در گوشه و کنار خانه، محل کار، یا اطراف وسایل نو می‌چرخانند.

   • اغلب هنگام دود کردن اسپند، صلوات، “و ان یکاد…” یا سایر دعاها و اذکار خوانده می‌شود.

2. استفاده به عنوان بخور و ضدعفونی‌کننده هوا:

   • مشابه روش فوق، اسپند را دود کرده و اجازه می‌دهند دود آن در فضا پخش شود. بهتر است این کار در محیطی با تهویه مناسب انجام شود تا از تجمع بیش از حد دود جلوگیری گردد.

ترکیب اسپند با سایر مواد برای دود کردن:

• اسپند و گلپر: ترکیب رایجی است که گفته می‌شود اثر دفع انرژی منفی را تقویت کرده و بوی مطبوع‌تری ایجاد می‌کند.

• اسپند و کندر: کندر نیز خاصیت ضدعفونی‌کننده و خوشبوکننده دارد و ترکیب آن با اسپند برای پاک‌سازی فضا استفاده می‌شود.

• اسپند و نمک: برخی معتقدند افزودن کمی نمک به اسپند هنگام دود کردن، اثر آن را در دفع چشم زخم بیشتر می‌کند.

• اسپند و سُداب: سداب نیز گیاهی است که در سنت برای دفع انرژی‌های منفی کاربرد دارد و گاهی با اسپند ترکیب می‌شود.

مقدار و نحوه مصرف ایمن (فقط برای دود کردن):

• دود کردن: یک مشت کوچک (حدود ۵ تا ۱۵ گرم) دانه اسپند برای یک بار دود کردن در یک فضای متوسط کافی است.

• دود کردن را می‌توان بر حسب نیاز و باور شخصی، روزانه یا هفتگی انجام داد.

• تهویه مناسب: هنگام دود کردن اسپند، حتماً پنجره‌ها را کمی باز بگذارید تا دود اضافی خارج شود و از تحریک سیستم تنفسی جلوگیری شود.

هشدارها، موارد احتیاط بسیار جدی و عوارض جانبی احتمالی اسپند:

1. سمیت بسیار بالا در صورت مصرف خوراکی:

   • اسپند حاوی آلکالوئیدهای هارمالا (هارمین، هارمالین، تتراهیدروهارمین و…) است که جزء مهارکننده‌های قوی آنزیم مونوآمین اکسیداز (MAOI) محسوب می‌شوند و بسیار سمی هستند.

   • مصرف خوراکی حتی مقادیر کم اسپند (چند گرم دانه) می‌تواند منجر به تهوع، استفراغ شدید، سرگیجه، توهمات بینایی و شنوایی، لرزش، تشنج، آسیب کبدی، اختلالات شدید سیستم عصبی، فلج و حتی مرگ شود.

   • اکیداً از خوردن دانه‌های اسپند، جوشانده یا هر نوع فرآورده خوراکی آن خودداری کنید.

   • اسپند را دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی نگهداری کنید.

2. تداخلات دارویی و غذایی خطرناک (به دلیل خاصیت MAOI):

   • اسپند با بسیاری از داروها از جمله داروهای ضد افسردگی (مانند SSRIها، SNRIها، TCAها)، داروهای سرماخوردگی و ضد سرفه حاوی دکسترومتورفان یا سودوافدرین، داروهای میگرن (تریپتان‌ها)، داروهای پارکینسون، مسکن‌های اپیوئیدی و مواد محرک (مانند آمفتامین‌ها) تداخل بسیار خطرناک و بالقوه کشنده دارد (سندرم سروتونین).

   • مصرف همزمان اسپند با مواد غذایی حاوی تیرامین بالا مانند پنیرهای کهنه، گوشت‌های فرآوری شده (سوسیس، کالباس)، برخی حبوبات (باقلا)، نوشیدنی‌های الکلی و محصولات تخمیری می‌تواند باعث بحران فشار خون بالا شود.

3. بارداری و شیردهی:

   • مصرف اسپند در دوران بارداری مطلقاً ممنوع است. خاصیت قاعده‌آور قوی داشته و می‌تواند منجر به سقط جنین شود.

   • در دوران شیردهی نیز به دلیل احتمال انتقال ترکیبات سمی به شیر، مصرف آن ممنوع است.

4. کودکان:

   • دود اسپند ممکن است برای کودکان، به‌ویژه نوزادان و کودکان مبتلا به آسم یا مشکلات تنفسی، تحریک‌کننده باشد. با احتیاط و در محیط دارای تهویه استفاده شود. هرگز اسپند را در دسترس کودکان قرار ندهید.

5. بیماری‌های خاص:

   • افراد مبتلا به بیماری‌های کبدی، کلیوی، قلبی-عروقی و اختلالات عصبی باید از هرگونه مصرف (حتی استنشاق زیاد دود) اسپند پرهیز کنند.

6. حساسیت تنفسی و پوستی:

   • دود اسپند می‌تواند در افراد حساس باعث تحریک چشم‌ها، بینی، گلو و سیستم تنفسی شود.

   • تماس با دانه‌ها یا روغن آن در افراد حساس ممکن است واکنش‌های پوستی ایجاد کند.

نتیجه‌گیری:

اسپند نخودی یک عنصر عمیقاً ریشه‌دار در فرهنگ و سنت ایرانی است که اصلی‌ترین کاربرد آن دود کردن برای دفع چشم زخم، انرژی‌های منفی و پاک‌سازی محیط می‌باشد. با وجود برخی خواص دارویی که در طب سنتی به آن نسبت داده شده، به دلیل سمیت بسیار بالای آلکالوئیدهای موجود در آن، مصرف خوراکی اسپند اکیداً ممنوع و بسیار خطرناک است. استفاده از دود آن نیز باید با رعایت احتیاط و در محیطی با تهویه مناسب صورت گیرد. اسپند نمادی از باورهای کهن است که احترام به قدرت و خطرات بالقوه آن، لازمه استفاده ایمن و صحیح از آن می‌باشد.